Stanisław Orzechowski (pisarz)

---

Życiorys

Pochodzenie

Stanisław Orzechowski był synem pisarza ziemskiego przemyskiego, również o imieniu Stanisław, oraz Jadwigi Baranieckiej, pochodzącej z Barańczyc, która była córką prawosławnego duchownego. Historia rodziny Orzechowskich sięga pierwszej połowy XV wieku, kiedy to z osiedlili się na terenach Przemyśla, a ich rodowym gniazdem stała się wieś Orzechowce, od nazwy której wzięli swoje nazwisko.

Wykształcenie i kariera

Od wczesnych lat życia został zaplanowany przez rodzinę do stanu duchownego. W wieku 12 lat otrzymał kanonię w Przemyślu, a pięć lat później objął probostwo w Żurawicy. Po pierwszym etapie edukacji w szkole katedralnej w Przemyślu, rozpoczął studia w Krakowie, gdzie został zapisany 5 sierpnia 1526 roku. W 1528 roku podjął dalszą edukację w Wiedniu, lecz po roku wyjechał do Wittenbergi w poszukiwaniu nowych możliwości naukowych, gdzie miał okazję poznać Marcina Lutra. W 1532 roku kontynuował studia we Włoszech, a swoje nauki odbył na prestiżowych uniwersytetach w Bolonii, Padwie oraz Wenecji.

Podczas pobytu w Rzymie nawiązał znajomość z Gasparo Contarinim, weneckim dyplomatą, który wywarł na niego znaczący wpływ. W kręgu jego przyjaciół znalazł się także Marcin Kromer. W 1540 roku, dzięki poparciu Piotra Kmity, uzyskał probostwo w Pobiedniku, które w 1547 roku zmienił na Sanok. Po powrocie do Polski w 1541 roku, z przymusu ze strony ojca, przyjął święcenia kapłańskie z rąk biskupa lwowskiego Piotra Starzechowskiego. Począwszy od 1543 roku, jako kanonik przemyski, został ekskomunikowany przez biskupa Stanisława Tarłę za posiadanie wielu niezgodnych beneficjów i nieobecność na synodzie diecezjalnym. Wyrok ten udało się później uchylić, dzięki interwencji prymasa Piotra Gamrata.

Nowy biskup przemyski, Jan Dziaduski, w 1547 roku oskarżył Orzechowskiego o szerzenie błędów Rusi oraz życie w gorszący sposób, co doprowadziło do jego ekskomuniki. W tym okresie był w nieformalnym związku z Anną Zaparcianką, z którą doczekał się potomstwa. Po złożeniu oświadczenia wierności nauce Kościoła, udało mu się w pewnym stopniu powrócić do łask. W 1549 roku zrzekł się probostwa w Żurawicy, a rok później kanonii przemyskiej. W 1550 roku zorganizował wesele księdza Marcina Krowickiego, a z kolei w zapusty 1551 roku poślubił 16-letnią szlachciankę, Magdalenę Chełmską. Mimo wcześniejszych zrzeczeń, biskup Dziaduski ponownie ekskomunikował Orzechowskiego, co skutkowało jego wydaleniem z diecezji.

W wyniku wsparcia ze strony magnatów, wyrok ten został zawieszony do czasu obrad Sejmu w Piotrkowie Trybunalskim. Po negocjacjach papież Juliusz III zwołał synod, aby zajmować się tą kwestią. W 1561 roku sprawa Orzechowskiego stała się głównym tematem synodu warmińskiego, który zadecydował o skierowaniu problemu do rozpatrzenia przez papieża Piusa IV. Papież uniewinnił go od zarzutu herezji, jednak przynajmniej do obrad Soboru Trydenckiego pozostała kwestia ważności jego małżeństwa. Jako głowa rodziny zarządzał majątkiem w Żurowicach Długich (dziś Żurawiczki k. Przeworska), gdzie powstało wiele jego pism. Orzechowski jednak nie zrezygnował z politycznego aktywizmu, sprzeciwiając się hasłom Andzeja Frycza Modrzewskiego oraz braci polskich. Po pojednaniu z Kościołem katolickim stał się zwolennikiem kontrreformacji i aż do końca życia pozostawał w związku z Magdaleną Chełmską, doczekując się pięciorga dzieci. Zmarł kilka miesięcy po śmierci żony w 1566 roku.

Poglądy

Orzechowski związał się z opozycyjnym ruchem szlachty wobec króla Zygmunta II Augusta, stając w obronie przywilejów szlacheckich i sympatyzując z luteranizmem. Zyskał sobie sławę jako popularny pisarz polityczny oraz orator. Wykonał dwie głośne mowy antytureckie, znane jako Turcyki. W 1543 roku wygłosił pierwszy esej w tej tematyce, nawołując do krucjaty przeciwko Turkom. Rok później zaprezentował drugą Turcykę.

Stanisław Orzechowski zasłynął dzięki swoim poglądom na dyscyplinę w Kościele, które wzbudziły wiele kontrowersji w polskim Kościele rzymskokatolickim w XVI wieku. W 1547 roku, w swoim dziele „De lege coelibatus”, publicznie wyraził sprzeciw wobec bezżeństwa duchownych, a także zadeklarował chęć ożenku z Anuchną z Brzozowa, uzasadniając to koniecznością kontynuacji własnego rodu. Jako syn Rusinki, dążył do równouprawnienia obrządków wschodniego i zachodniego, a także sprzeciwiał się ponownemu chrzestowi Rusinów, którzy przeszli na katolicyzm.

Wydane pisma

Stanisław Orzechowski, wybitny pisarz, pozostawił po sobie bogaty zbiór dzieł, które przyczyniły się do rozwoju polskiej literatury oraz myśli politycznej.

• Do najsłynniejszych jego utworów należy tzw. Turczyki I do Rycerstwa, określane również jako De bello adversus Turcas suscipiendo, Stanislai Orzechowski ad Equites Polonos oratio, opublikowane w 1543 roku, z wydaniami zarówno w języku łacińskim w Krakowie, jak i w polskim z tego samego roku oraz późniejszymi reedycjami w Warszawie w 1895 roku,
• Również Turczyki II do króla Zygmunta, znane pod tytułem Ad Sigismundum Poloniae Regem Turcica secunda, wydane w 1544 roku, z późniejszymi tłumaczeniami niemieckim w tym samym roku oraz w polskim od J. Januszowskiego i Z. Włyńskiego,
• Jednym z ważniejszych dzieł jest Fidelis Subditus (1543), znany także jako Wierny poddany, z wydaniami w Krakowie (1584), Lwowie (1632), Warszawie (1697, 1900) oraz reedycjami z 1543 i 1548 roku,
• Dzieło Baptismus Ruthenorum, zwane Bulla de non rebaptisandis Ruthenis, zostało opublikowane w 1544 roku w Krakowie,
• Kolejnym znaczącym utworem jest Pro ecclesia Christi ad Samuelem Macieiovium Episcopum Crac., wydany w Krakowie w 1546,
• Warto również wspomnieć o De lege Coelibatus, zwanej contra Syricium in Concilio habita oratio z 1547 roku, odnoszącej się do prawa celibatu, z pierwszym wydaniem w Bazylei w 1551 roku; należy dodać, że polska wersja z 1547 roku została wpisana na indeks i zniszczona,
• Orzechowski napisał również Funebris Oratio, mowa pogrzebową podczas śmierci Zygmunta Starego, opublikowaną w Krakowie i Wenecji w 1548 roku oraz w Bazylei i Frankfurcie w późniejszych latach,
• W 1548 roku powstało dzieło Pro Exequiis Sigismundi Iagellonis Poloniae Regis, dedykowane Jakubowi Przyłuskiemu, również wydane w Krakowie,
• Pisał także o kontrowersjach politycznych w Diatriba, skierowanej do Andrei Miekicium, wydanej w Krakowie w 1548,
• Orzechowski w 1551 roku wystosował list do papieża Juliusza III,
• Ważna jest również Fidei Catholicae Confessio z lat 1552 i 1561, znana jako Wyznanie wiary powszechnej krześciańskiej, wydana w Krakowie oraz przetłumaczona przez H. Krzyżanowskiego,
• Utwór Panagyricus Nuptiarum Sigimundi Augusti Poloniae Regis z 1553 roku, znany jako Wychwalnik weselny Zygmunta Augusta, był drukowany w Krakowie,
• Orzechowski stworzył także Annales, czyli Kroniki Polskie (1554), które miały wiele wydań, w tym w Dobromilu i Gdańsku,
• W 1558 roku powstał Panegyricus Nuptiarum Ioannis Christophori Tarnovii Comitis, wydany w Krakowie,
• Obszerne traktowanie tematyki politycznej znajduje się w utworze Chimaera sive de Stancari funesta Regno Poloniae secta z 1560 roku, wydanym w Krakowie oraz Kolonii,
• Jego prace zawierały także Opowiadanie upadku przyszłego polskiego, wydane w Warszawie w 1901 roku,
• Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego, Hetmana Wielkiego Koronnego, z 1561 roku, opublikowano w Warszawie w 1773 i Sanoku w 1855, z biografią Orzechowskiego autorstwa Franciszka Bohomolca,
• W 1563 roku wydano Quincunx to jest Wzór Korony Polskiej w Krakowie,
• Również Dyalog albo Rozmowa około Exequucyey Polskiey Korony z tego samego roku można znaleźć w wydaniach krakowskich z lat 1563, 1858 i 1921,
• Ostatnim istotnym dziełem jest Policya Królestwa Polskiego na kształt Aristotelesowych Polityk wypisana z 1566 roku, wznowiona w Poznaniu i Krakowie w XIX wieku.

Prace Orzechowskiego na stałe wpisały się w historię polskiej literatury oraz myśli politycznej, a ich znaczenie ciągle jest analizowane przez badaczy.

Powiązania rodzinne

Stanisław Orzechowski, znany pisarz, miał interesującą sieć powiązań rodzinnych, które odgrywały ważną rolę w jego życiu oraz twórczości.

• Jego syn, Andrzej, zmarły w 1600 roku, pełnił funkcję starosty w Laiuse,
• brat cioteczny, Jan Drohojowski, był biskupem włocławskim,
• z kolei brat stryjeczny, Walenty Orzechowski, sprawował urząd sędziego przemyskiego.

---

Oceń: Stanisław Orzechowski (pisarz)

---