Twierdza Przemyśl

---

Budowa twierdzy

W 1772 roku, w wyniku pierwszego rozbioru Polski, Galicja znalazła się pod dominacją Cesarstwa Austriackiego. Nowo utworzony obszar, nazwany Królestwem Galicji i Lodomerii, stał się istotnym regionem z punktu widzenia politycznego i militarnego. Nasilające się napięcia pomiędzy Austrią a Rosją, szczególnie po wojnie krymskiej, spowodowały, iż konieczne stało się wzmocnienie systemu obronnego austriackich miast.

W kontekście nowej sytuacji geopolitycznej, Rada Wojenna Dworu postanowiła powołać Państwową Komisję Fortyfikacyjną. Jej zadaniem była analiza terenów Galicji w poszukiwaniu najdogodniejszego miejsca na budowę twierdzy. Rozważano różne lokalizacje, takie jak Stryj, Lwów, Andrychów oraz Zaleszczyki, jednak ostateczny wybór padł na Przemyśl. Choć na początku nie uważano tej miejscowości, w której wówczas mieszkało zaledwie 10 tysięcy mieszkańców, za idealnego kandydata, sytuacja zaczęła się zmieniać.

Przyczyną tego zwrotu była rekomendacja majora sztabu generalnego, kwatermistrza Emmerlicha Blagojeviča, który dostrzegł szansę na umocnienie Przemyśla jako kluczowego punktu defensywnego, umieszczonego po obu stronach rzeki San. Jako główny bastion w Galicji mógł on strzec szlaków komunikacyjnych na Węgrzech. Wkrótce życie polityczne wspierało tę ideę, co ostatecznie doprowadziło do zainteresowania tym projektem ze strony arcyksięcia Karola oraz generalnego dyrektora inżynierii, arcyksięcia Jana, którzy dostrzegli potencjał Przemyśla jako miejsca strategicznego, łączącego cztery kluczowe szlaki komunikacyjne. Decyzja o jego ufortyfikowaniu wpłynęła również na kwestie polityczne, gdzie posiadanie takiego punktu obronnego stało się priorytetem.

Tak oto powstała propozycja budowy twierdzy, która została przedstawiona cesarzowi Franciszkowi Józefowi. Już w 1871 roku podjęto decyzję o rozpoczęciu prac budowlanych. Realizacja projektu zakończyła się w 1873 roku, a początkowy koszt fortyfikacji oszacowano na 24 miliony guldenów, z planowanym czasem budowy wynoszącym 24 lata.

Budowa samej twierdzy to nie wszystko; równocześnie rozpoczęto wznoszenie innych niezbędnych obiektów do zapewnienia funkcjonowania załogi, takich jak kamienice, baraki, stajnie czy piekarnie. Te działania przyczyniły się do dynamicznego rozwoju Przemyśla jako miasta.

Pierwsze manewry w nieukończonej twierdzy miały miejsce w latach 1892 oraz 1896, co pozwoliło na poprawę niektórych pozycji fortyfikacyjnych. Niestety, z powodów finansowych projekt budowy twierdzy nigdy nie został całkowicie zakończony. W 1914 roku Przemyśl dysponował trzema liniami obronnymi, jednakże ze względu na ograniczone środki jedynie zewnętrzny pierścień był odpowiednio przygotowany do obrony.

Komendanci twierdzy

W dziejach twierdzy Przemyśl, znakomitych komendantów, którzy zarządzali tą strategiczną placówką, można wymienić następujące postacie:

• gen dyw. Antoni Werner (1885–1886),
• gen dyw. Fryderyk Pollini (1886–1890),
• gen dyw. Julian Roszkowski (1890–1897),
• gen dyw. Edward Pucherna (1898–1906),
• gen dyw. Ferdynand Siedler (1906–1909),
• gen bron. Fryderyk Solwegen (1909–1910),
• gen dyw. Jan Terkulja (1910–1911),
• gen dyw. Hermann Colard (1911–1914),
• gen dyw. Hermann Kusmanek (1914–1915).

Każdy z tych komendantów odegrał kluczową rolę w obronie i funkcjonowaniu twierdzy w trudnych czasach, z jakimi przyszło jej się zmierzyć.

Stan twierdzy przed wybuchem wojny

W momencie, gdy I wojna światowa rozpoczęła swoje tragiczne działania, Twierdza Przemyśl prezentowała się jako rozbudowany i strategiczny punkt obronny. Obwód pierścienia zewnętrznego wynosił 45 km, a sam kompleks składał się z 17 kluczowych fortów. Dodatkowo, wzniesiono 14 stałych działobitni, 2 linie okopów oraz 2 bazy, gdzie stacjonowała piechota.

W wewnętrznych strukturach obronnych zbudowano 21 fortów, a stan garnizonu wynosił w tym czasie 128 tysięcy żołnierzy, co przekładało się na dużą zdolność do obrony. Warto zaznaczyć, że nieruchomości w twierdzy wzbogacono o 14,5 tysiąca koni, 1022 armaty oraz 4 tysiące wozów. Mimo to, ocena gotowości bojowej pozostawiała wiele do życzenia, oscylując wokół 75% rzeczywistych możliwości.

Brak odpowiedniego przygotowania wynikał z wielu czynników, a wśród nich wyróżnić można długotrwałe procesy budowlane oraz trudności finansowe. Zaledwie 12 fortów uznano za rzeczywiście odpornych na różne formy ataku, podczas gdy pozostałe były w stanie przetrwać jedynie ataki granatowe.

Aby wzmocnić obronę, twierdza została dodatkowo zabezpieczona przez zasieki, pola minowe oraz rowy przeciwpiechotne. Stan tych zabezpieczeń był jednak niezadowalający, co zmusiło władze do podjęcia działań w dniach 14-18 sierpnia 1914 roku. Wówczas, przy wsparciu około 27 tysięcy robotników, przystąpiono do usuwania braków w umocnieniach. Wzniesiono 7 nowych obiektów, 24 schrony, aż 50 kilometrów zakrytych przekopów oraz stworzono 200 nowych działobitni.

Kluczowym elementem wzmocnienia obronności były również zasieki, które osiągnęły łączną długość tysiąca kilometrów, a także nowe pola minowe, które zostały założone w okolicy. Przesyłano do Przemyśla dodatkowe uzbrojenie, w tym 714 armat, 52 haubice, 95 moździerzy oraz 72 karabiny maszynowe. W wyniku dynamicznie rozwijającej się sytuacji wojennej liczba żołnierzy w twierdzy wzrosła do około 131 tysięcy, co było znacznym wzmocnieniem.

Załogę Twierdzy Przemyśl zasilali różne jednostki, w tym 23 Dywizja Piechoty Honvedu pod dowództwem generała Árpáda Tamásy. W skład sił wchodziły także brygady Landsturmu oraz pułki artylerii fortecznej. Oprócz nich, znalazła się również grupa 14 batalionów Landsturmu, odpowiedzialna za zabezpieczenie linii kolejowych, która była dowodzona przez gen. mjr Wilhelma Nickla von Oppavar.

Twierdza została podzielona na 8 odcinków obronnych, z czego 2 stanowiły pierścień wewnętrzny, a 6 pierścień zewnętrzny. W kontekście opieki medycznej, zorganizowano ją dzięki 3 Szpitalowi Garnisonowemu w Przemyślu, którego komendantem był starszy lekarz sztabowy I klasy Paweł Jaglarz. Niestety, po zajęciu Przemyśla, doktor Jaglarz wpadł w ręce rosyjskiej niewoli. Jego los był tragiczny – zmarł 22 stycznia 1916 roku w Kokandzie.

Oblężenia

Pierwsze oblężenie

Osobny artykuł dotyczący I oblężenia Twierdzy Przemyśl opisuje wydarzenia, które nastąpiły po przegranych bitwach pod Lwowem (6 września 1914) oraz pod Rawą Ruską (11 września). W dniu 12 września, po decyzji Naczelnego Dowództwa Austriackiego, 2, 3 i 4 Armia rozpoczęła odwrót za linię Sanu przez Przemyśl. Celem twierdzy była obrona przed rosyjskim natarciem oraz zabezpieczenie procesu odwrotu wojsk austriackich.

Sprzeciwiając się żądaniu poddania i kapitulacji ze strony rosyjskiej, wojska rosyjskie przystąpiły do szturmu. Oblężenie rozpoczęło się 17 września 1914 roku, w walce uczestniczyło około 91 800 żołnierzy rosyjskich, dowodzonych przez 133 oficerów liniowych. Całą operacją kierował generał Szczerbaczow.

3 października nastąpił atak na wschodnią część twierdzy, obejmującą forty XIV „Hurko”, XV „Borek”, IV „Optyń”, I/2 „Byków”, I/3 „Pleszowice”, I/4 „Maruszka Las”, I/5 „Popowice”, I/6 „Dziewięczyce”. Tylko fort I/1 „Łysiczka” został zdobyty przez Rosjan, jednak zaraz po tym zostali otoczeni i pokonani przez obrońców.

8 października miała miejsce druga próba szturmu od strony północnej na forty Xa „Pruchnicka Droga”, XIa „Cegielnia”, XI „Duńkowiczki” oraz XII „Żurawica”. W tym przypadku Rosjanie nie zdołali nawet dotrzeć do linii zasieków, ponosząc jednocześnie potężne straty.

Pierwsze oblężenie zakończyło się 10 października 1914 roku porażką wojsk rosyjskich. Ich straty szacowano na około 10 tysięcy zabitych, rannych i zaginionych, podczas gdy załoga twierdzy straciła około 313 zabitych, 1282 rannych i 290 zaginionych.

Drugie oblężenie

Osobny artykuł dotyczący II oblężenia Twierdzy Przemyśl wskazuje, że drugie oblężenie rozpoczęło się 5 listopada 1914 roku. To zdarzenie wyróżniało się tym, że tym razem nie dochodziło do bezpośrednich starć zbrojnych, lecz wojska rosyjskie otoczyły twierdzę, odcinając dostęp do dostaw zaopatrzenia. Srogie zimowe warunki przyczyniły się do błyskawicznego wyczerpywania się zapasów w twierdzy. W miarę malejących racji żywnościowych, obrońcy zostali zmuszeni do uboju niemal 10 tysięcy koni, które były na ich wyposażeniu.

W miarę upływu czasu, coraz to więcej żołnierzy zaczęło zapadać na różnorodne choroby, co skutkowało rosnącą liczbą dezercji. W dniach 17–19 marca zdecydowano się na próbę przebicia się przez pierścień wroga. Niestety, ta próba okazała się nieudana, a straty wyniosły około 5,5 tysiąca zabitych, rannych i zaginionych. W odpowiedzi, Rosjanie przeprowadzili szturm ze wszystkich stron, jednak twierdzę udało się wciąż obronić.

Z powodu gwałtownie pogarszającej się sytuacji obrońców, dowództwo twierdzy, po konsultacjach z Naczelnym Dowództwem Armii, wydało 20 marca 1915 roku rozkaz zniszczenia twierdzy i poddania się. Już od 18 marca zaczęto niszczyć wszelkie zapasy żywności oraz dobra materialne. 22 marca zdetonowano działa, forty i mosty na Sanie. Kapitulacja miała miejsce 23 marca 1915 roku, w momencie złożenia aktu kapitulacji twierdzy w sztabie rosyjskiej armii. Wkrótce po tym do miasta wkroczyły wojska rosyjskie.

2 kwietnia 1915 roku Przemyśl odwiedził car Mikołaj II, aby osobiście uhonorować zdobywców. Każdy żołnierz otrzymał wówczas 5 rubli w nagrodę, a oficerowie zostali odznaczeni orderami.

Trzecie oblężenie

Trzecie oblężenie miało miejsce 2 maja 1915 roku, kiedy po bitwie pod Gorlicami, wskutek przerwania frontu rosyjskiego, na wschód ruszyła ofensywa połączonych wojsk austro-węgierskich i niemieckich. Cofające się wojska rosyjskie rozpoczęły budowę umocnień wokół Przemyśla, chcąc odparć stawiane im ataki, sięgając także po mniej zniszczone forty.

18 maja 1915 roku Przemyśl został otoczony, a 31 maja rozpoczął się decydujący atak, skoncentrowany na północno-zachodniej części obrony. Po ostrzale moździerzowym do ataku przystąpiły pułki bawarskie, pułk pruski oraz oddział strzelców austriackich, odrzucając przy tym rosyjskie kontrnatarcie. 22 bawarski pułk piechoty zdołał zdobyć fort X (Orzechowce) oraz fort XI (Duńkowiczki), a tego samego dnia wieczorem batalion strzelców zdobył fort XII (Werner). Forty Xb (Zagrodnia) oraz IXa (Krzyż) poddały się.

Pierwszymi, którzy weszli do miasta 3 czerwca 1915 roku o godzinie 3:30, byli Bawarczycy, a następnie od strony zachodniej dotarła austro-węgierska 4 dywizja kawalerii. W trakcie odwrotu, wojska rosyjskie wysadziły mosty na Sanie i opuściły miasto.

6 czerwca 1915 roku do zdobytego Przemyśla przybył marszałek polny arcyksiążę Fryderyk, głównodowodzący armii austro-węgierskiej.

Podsumowanie

Nazwa oblężenia	Strona broniąca	Strona atakująca	Początek	Koniec	Wygrany
Pierwsze	Austro-Węgry	Rosja	17 września 1914	10 października 1914	obrońcy
Drugie	Austro-Węgry	Rosja	5 listopada 1914	22 marca 1915	atakujący
Trzecie	Rosja	Austro-Węgry, Niemcy	18 maja 1915	3 czerwca 1915	atakujący

Wirtualna Księga Poległych Twierdzy Przemyśl 1914-1920

W 2022 roku, Przemyskie Stowarzyszenie Rekonstrukcji Historycznej zaprezentowało nową inicjatywę, która ma na celu złożenie hołdu poległym. Nosi ona nazwę Wirtualna Księga Poległych i jest dostępna online.

Ten projekt zawiera szczegółową ewidencję poległych, a jej zawartość obejmuje dane dotyczące pochówków, które miały miejsce w latach 1914-1920. Wirtualna Księga Poległych obejmuje 15 cmentarzy usytuowanych w Przemyślu oraz jego okolicach.

W szczególności, dokumentacja ta zawiera informacje o poległych żołnierzach Wojska Polskiego, którzy oddali życie w latach 1918-1920.

Forty dziś

W 1945 roku większość fortów twierdzy Przemyśl pozostała w granicach Polski. Tylko kilka obiektów, mianowicie forty I/1-I/6 Grupy Siedliskiej, znalazły się w granicach ZSRR, które obecnie są częścią Ukrainy.

W 1968 roku, zniszczone i poważnie zdewastowane forty zostały uznane za chroniony zabytek architektury obronnej. To wydarzenie zaznaczyło ważny krok w kierunku ich ochrony i renowacji. Natomiast w 1997 roku Przemyśl został objęty Krajowym Programem Ochrony i Konserwacji Architektury Obronnej, co podkreśliło niezwykłą wartość historyczną tego miejsca.

W 2014 roku na Forcie X „Orzechowce” w Ujkowicach miała miejsce interesująca rekonstrukcja historyczna zatytułowana „Odbicie Twierdzy Przemyśl”. Wydarzenie to zostało zrealizowane przez Przemyskie Stowarzyszenie Rekonstrukcji Historycznej „X D.O.K.”, które odgrywa istotną rolę w przywracaniu pamięci o bogatej historii tego obiektu.

Turystyka

Wzdłuż obiektów Twierdzy Przemyśl rozciąga się pieszy szlak turystyczny, który wyróżnia się czarnym kolorem, co ułatwia jego identyfikację dla turystów. Dodatkowo, miłośnicy rowerów mogą skorzystać z Fortecznej Trasy Rowerowej, oznaczonej kolorem zielonym.

Ta trasa składa się z dwóch pętli – północnej i południowej, a ich łączna długość wynosi 87 kilometrów, oferując różnorodne widoki i atrakcje na świeżym powietrzu.

W kulturze popularnej

Oblężenie Twierdzy Przemyśl przez siły rosyjskie zostało upamiętnione w niezwykle popularnej rosyjskiej piosence z czasów I wojny światowej, noszącej tytuł „Galicyjskije Polja”. W ten sposób historia twierdzy znalazła swoje miejsce w kulturze muzycznej, przyciągając uwagę słuchaczy do wydarzeń tej epoki.

Przemyskie Stowarzyszenie Przyjaciół Dobrego Wojaka Szwejka regularnie organizuje inicjatywę przyznawania medalu „Obrońca Twierdzy Przemyśl”. Medal ten jest wyróżnieniem dla osób, które udokumentowały zdobycie pieszo lub na rowerze kilku fortów znajdujących się w obrębie twierdzy, co świadczy o jej znaczeniu i wartości historycznej.

Twierdza Przemyśl pojawia się w licznych publikacjach literackich, które badają jej historię oraz znaczenie. W szczególności warto zwrócić uwagę na książkę „Twierdza. Oblężenie Przemyśla i korzenie skrwawionych ziem Europy” autorstwa Alexandra Watsona, która została uznana przez brytyjskiego „The Times” za „arcydzieło”. Innym przykładem jest pozycja Tomasza Idzikowskiego „Twierdza Przemyśl: powstanie, rozwój, technologia”, która zgłębia techniczne aspekty i rozwój tej imponującej budowli.

Nie można również zapominać o legendzie związanej z Fortem XIII, mówiącej o uwięzionych dwóch jeńcach rosyjskich w forcie XIII „San Rideau”. Ich historia została przedstawiona w filmie Grzegorza Królikiewicza zatytułowanym „Fort 13” z 1984 roku. Wydarzenia te ukazują nie tylko dramatyzm sytuacji, ale także wspierają pamięć o tragicznych losach związanych z tym miejscem.

---

Oceń: Twierdza Przemyśl

---